Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΡΗΓΑ ΚΑΙ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΟΥ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΙΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ

 Του Λουκά Αξελού

 Από τις αρχές ήδη του 18ου αιώνα η δραματική βίωση της οθωμανικής αυθαιρεσίας, συνδυάστηκε με την βαθύτερη απογοήτευση των Ελλήνων, αλλά και των υπόλοιπων λαών της Βαλκανικής, για τη στάση των μεγάλων δυνάμεων. Αυτή η οδυνηρή συνειδητοποίηση, έδρασε καταλυτικά, αναπτύσσοντας κριτικές και αυτοκριτικές στάσεις, σε σχέση με τις επιλογές του παρελθόντος, επιλογές που στην ουσία ήταν προσδοκίες πρωτοβουλιών υπέρ των υποδούλων από τις φωτισμένες απολυταρχίες της Ευρώπης.

 

Γεγονός παραμένει ότι η τραγική απόληξη των λαϊκών εξεγέρσεων, η καθολική απογοήτευση από την ιδιοτελή στάση των μεγάλων δυνάμεων μετά την εγκατάλειψη των αγωνιστών των Ορλωφικών και του Λάμπρου Κατσώνη, αλλά και η συνειδητοποίηση της τραγικής κατάληξης που είχαν πολλά ανώτερα στελέχη της οθωμανικής Αρχής, αποτέλεσαν βαθιές τομές που δραστικά επενέργησαν στην συγκρότηση της ιδεολογίας των Ελλήνων ριζοσπαστών και στην αναζήτηση εναλλακτικής λύσης στις γαλλικές επαναστατικές ιδέες.

 

Τα μηνύματα της Γαλλικής Επανάστασης, αν και δόνησαν κάθε δημοκρατική καρδιά, δεν οδήγησαν σε πλήρη υποχώρηση τις επιφυλάξεις μερικών και τον «αντιξενισμό» ορισμένων, που τα τραύματα του παρελθόντος τους είχαν δημιουργήσει. Ο Ρήγας ανήκει σαφώς στην «κριτική πτέρυγα» των οπαδών της Γαλλικής Επανάστασης, όπως — τουλάχιστον — συνάγεται από την διεξοδική ανάγνωση των κειμένων του. Κειμένων, που με κορωνίδα τον Θούριο σε καμία περίπτωση δεν στοιχειοθετούν σχέση άνευ όρων ταυτίσεως ή εξαρτήσεως από τα γαλλικά ή τα όποια ξένα συμφέροντα.

 

Πυκνές, πολλαπλές, πολύπλοκες και όχι έξω από την λογική του συμφέροντος ή των συμφερόντων ήταν οι σχέσεις των Γάλλων δημοκρατικών με τους Έλληνες πατριώτες και ο Ρήγας δεν υπήρξε άμοιρος αυτής της λογικής, την οποία όμως, κατά την γνώμη μου, επεδίωκε να εξισορροπήσει και να την εντάξει συνειδητά στα δικά του σχέδια. Και πραγματικά, τόσο τα διασωθέντα κείμενά του, όσο και τα ντοκουμέντα που τον αφορούν μέχρι την δολοφονία του, μας δίνουν την δυνατότητα να ισχυριστούμε ότι παρ’ όλο που έχει πολλά κοινά και συγκλίνοντα στοιχεία με την γαλλόφιλη λογική, εντούτοις δεν ταυτίζεται μαζί της.

 

Η συστηματική ανάγνωση του έργου του συνολικά, αλλά και η καθόλου πρακτική του, δεν οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο φιλόδοξος στόχος του μιας ανεξάρτητης Ελληνικής Δημοκρατίας, υποτασσόταν στους σχεδιασμούς της γαλλικής εξωτερικής πολιτικής, αλλά και καμίας ξένης εξωτερικής πολιτικής. Πουθενά στο έργο του δεν υπάρχει η παραμικρή αναφορά για στήριξη του αγώνα στις μεγάλες δυνάμεις. Κι όταν αυτό ίσχυε ακόμα και για την δημοκρατική Γαλλία, είναι, φρονώ, απόλυτα λογική η σιωπή του για τις υπόλοιπες μεγάλες δυνάμεις. Είναι, νομίζω, ιδιαίτερης αξίας γεγονός, όχι μόνο για την περίοδο στην οποία αναφερόμαστε, αλλά και για τις δύσκολες μέρες που περνούμε σήμερα, να επισημάνουμε και τονίσουμε την διαφορά που διέπει την λογική του Ρήγα από εκείνη πολλών συντρόφων του, αλλά και σημαντικών Ελλήνων πατριωτών, όπως λ.χ. ο μεγάλος Αδαμάντιος Κοραής.

 

Ποιο είναι, λοιπόν, το σημείο εκείνο που πέραν αυτού αρχίζουν οι ιδεολογικοπολιτικές διαφοροποιήσεις και πρακτικές, ανάμεσα στα διάφορα άτομα ή κινήσεις που ασπάζονταν, ολικά ή εν μέρει, τις γαλλικές επαναστατικές ιδέες; Για κάποιους, όπως ενδεικτικά οι Στεφανόπουλοι, ο Κ. Σταμάτης, αλλά και ο Χριστόφορος Περραιβός και — ακόμα περισσότερο — ο Αδαμάντιος Κοραής, οι

Γάλλοι και η Γαλλία φαινόταν να είναι «το παν», για αρκετούς άλλους όμως τα πράγματα δεν ήταν ακριβώς έτσι.

 

Πολλά χρόνια αργότερα, αποτιμώντας πρόσωπα, σχέσεις και γεγονότα, ένας κληρικός, ο Ευλόγιος Κουρίλας θα ασκήσει μιαν έντονη κριτική στον «άνευ όρων φιλογαλλισμό» του Αδαμάντιου Κοραή. Παρ’ όλη την σφοδρότητα ή και τις υπερβολές, η κριτική του Κουρίλα εμπερικλείει με διαύγεια τα κυριότερα επιχειρήματα αυτών που θεωρούν ότι ορθώς ο «Ρήγας εστηρίζετο εις μόνας τας

εθνικάς δυνάμεις».

 

Καθόλου, λοιπόν, τυχαίο δεν είναι ότι οι δύο συνεπέστεροι εκτελεστές των πνευματικών του υποθηκών, ο Ανώνυμος της Ελληνικής Νομαρχίας και ο Ανώνυμος του Ρωσσαγγλογάλλου γράφουν:

«Διατὶ ἀδελφοὶ μου, νὰ θέλωμεν νὰ ἀλλάξωμεν κύριον, ὅταν μόνοι μας ἠμποροῦμεν νὰ ἐλευθερωθῶμεν» (Νομαρχία) και «Ἄρχισε καὶ ἡ Γαλλία / νὰ κηρύττῃ ἐλευθερία· / ἔφθασε στὰ σύνορά μου, / κ’ ηὔξησε τὰ βάσανά μου. / Ὕβριζε τὴν τυραννία, / μὰ διψοῦσε γιὰ σολδία. / Ἡ Ρωσσία κ’ ἡ Ἀγγλία, / βλέποντάς τους στὴν Τουρκία, / ἔτρεξαν νὰ τοὺς ἐξώσουν, / γιὰ νὰ μὴ μὲ λευθερώσουν» (Ρωσσαγγλογάλλος).

 

Ο Ρήγας αναπτύσσει μιαν αυτόνομη ουσιαστικά δραστηριότητα, που σαφώς όμως οριοθετείται στα πλαίσια του δημοκρατικού πατριωτισμού, που αποτελούσε τον κορμό της ιδεολογίας όχι μόνο των Γάλλων, αλλά και των Ιταλών και λοιπών Ευρωπαίων πατριωτών, που εμπνέονταν από το ριζοσπαστικό τρίπτυχο ελευθερία – ισότης – αδελφότης. Ο Ρήγας και οι μαθητές του αποτέλεσαν τους κατεξοχήν κορυφαίους εκφραστές της λογικής του να στηριζόμαστε, πάνω απ’ όλα, στις δικές μας δυνάμεις, λογική που δεν εμπεριείχε ίχνος σωβινισμού ή εθνικής περιχαρακώσεως, αλλά και λογικής που ήθελε να στηρίζεται στα

πορίσματα που η ίδια η ιστορία παρουσιάζει.

 

Και είναι αυτά τα πορίσματα που τον οδήγησαν να γράψει τους πυκνούς σε εθνική αυτογνωσία στίχους,

Ὣς πότ’ ὁφφικιάλος σὲ ξένους βασιλεῖς;

Ἔλα νὰ γένῃς στύλος δικῆς σου τῆς φυλῆς.

Κάλλιο γιὰ τὴν Πατρίδα κανένας νὰ χαθῇ,

ἢ νὰ κρεμάσῃ φούντα γιὰ ξένον στὸ σπαθὶ.

στίχους μηνύματα-οδηγούς, που ενέπνευσαν και καθοδήγησαν την ριζοσπαστική πτέρυγα του Αγώνα.

Σχολιάζοντας τους αθάνατους αυτούς στίχους, ένας άλλος πατέρας της εθνικής μας ανεξαρτησίας, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, σημείωσε στα Απομνημονεύματά του:

«Ἐφύλαξα πίστιν εἰς τὴν παραγγελίαν του, καὶ ὁ Θεὸς μὲ ἀξίωσεν καὶ ἐκρέμασα φούντα εἰς τὸ γένος μας ὡς στρατιώτης του».

 

Δημοσιεύτηκε στην μηνιαία έκδοση του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών «Εδώ Πανεπιστήμιο. Το Καποδιστριακό», αρ. φύλ. 173, Μάρτιος 2011.

 * Ο Λουκάς Αξελός είναι Δρ. Πανεπιστημίου Αθηνών και δίδαξε ιστορία της νεότερης

Ελλάδας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.